Τα Χριστούγεννα και οι σημερινές γιορτές του χειμερινού ηλιοστασίου είναι πολυεπίπεδες εκδηλώσεις με βαθιά παγανιστικά, χριστιανικά και σύγχρονα καταναλωτικά στρώματα που λίγοι γνωρίζουν, γράφει ο Δρ Ιωάννης,  Πήτας, καθηγητής του ΑΠΘ, στο Euro News.

Οι γιορτές του χειμερινού ηλιοστασίου είναι πολύ παλιές και καλύπτουν ένα ευρύ γεωγραφικό πεδίο, από τη Σκωτία και τη Σκανδιναβία μέχρι τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, το Ιράν και τις γιορτές της Ινδίας.

Το Δωδεκαήμερο

Στις ορθόδοξες χώρες, όπως η Ελλάδα, ο βασικός πυρήνας των εορτασμών ή Δωδεκαήμερο διαρκεί από την παραμονή των Χριστουγέννων στις 24 Δεκεμβρίου έως τα Θεοφάνεια στις 6 Ιανουαρίου.

Ακολουθεί το χειμερινό ηλιοστάσιο της 21ης Δεκεμβρίου, τη μικρότερη ημέρα του έτους που προκαλούσε δέος στους μακρινούς μας προγόνους.

Πολλοί αρχαίοι θεοί ή ημίθεοι που σχετίζονταν με τον ήλιο «γεννήθηκαν» στο χειμερινό ηλιοστάσιο: Ο Διόνυσος, ο Ερμής και ο Ηρακλής της Ελλάδας, ο Ώρος της Αιγύπτου, ο Ζαρατούστρα, ο Μίθρας στην Περσία, ο Κρίσνα της Ινδίας, ο Βούδας στο Νεπάλ, ο Άδωνις της Φοινίκης και ο Ταμμούζ (Βαβυλώνα).

Εκείνοι, προσπαθούσαν να εξευμενίσουν τον Θεό Ήλιο με γιορτές και με το να απολαμβάνουν τα άφθονα αποθέματα τροφίμων και οινοπνευματωδών ποτών.

Οι φωτιές παίζουν μεγάλο ρόλο στους εορτασμούς του χειμερινού ηλιοστασίου και του Δωδεκαημέρου: τόσο ζεσταίνουν όσο και ξορκίζουν τον ήλιο, ο οποίος πρώτα δύει και μετά ανατέλλει ξανά.

Οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί

Από την αρχαιότητα, ο Ιανουάριος ήταν ο μήνας των γάμων στην Αρχαία Ελλάδα.

Οι Ρωμαίοι είχαν μια πληθώρα από δικές τους γιορτές: Brumalia (24 Νοεμβρίου-17 Δεκεμβρίου), Saturnalia/Kronia (18-24 Δεκεμβρίου), Sol Invictus ή Αήττητος Ήλιος (25 Δεκεμβρίου), Kalends (1 Ιανουαρίου), Vota (3 Ιανουαρίου) και Lorentalia (4 Ιανουαρίου).

Με αφορμή αυτές τις γιορτές, οι Ρωμαίοι στόλιζαν τους ναούς τους κάθε Δεκέμβριο.

Μας κληροδότησαν τα Calendae, δηλαδή τα κάλαντα την παραμονή των Χριστουγέννων ή της Πρωτοχρονιάς.

 

Αρχικά, τα κάλαντα αυτά ήταν χαρούμενα τραγούδια που τραγουδήθηκαν με αντάλλαγμα δώρα και ποτά, όπως την Πρωτοχρονιά.

Είναι προφανές ότι, ήδη από τα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ., η τότε ενωμένη χριστιανική εκκλησία όρισε τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου, ακριβώς στη γιορτή του Αήττητου Ήλιου.

Οι Ανατολικοί Ρωμαίοι, ή Βυζαντινοί, έδωσαν έναν νέο χριστιανικό περίβλημα στα παλαιά ειδωλολατρικά έθιμα.

Οι φωτιές του χειμερινού ηλιοστασίου μετονομάστηκαν σε φωτιές των βοσκών που παρακολούθησαν τη γέννηση του Ιησού.

Δημιουργήθηκαν νέα χριστιανικά κάλαντα ή τα παλαιά συμπληρώθηκαν με χριστιανικά στοιχεία και το Δωδεκάμετρο πήρε τη σημερινή του μορφή.

Όλες οι γιορτές του Δωδεκαημέρου καταδικάστηκαν από τη χριστιανική εκκλησία, ωστόσο διατηρήθηκαν.

Σάτυροι, πολύχρωμα κοστούμια και λύρα…

Σήμερα, το Δωδεκαήμερο γιορτάζεται μόνο στη Δυτική Μακεδονία της Ελλάδας, όπου οι εορταστικές εκδηλώσεις επιβίωσαν ανέπαφες, λόγω της γεωγραφικής της απομόνωσης.

Η εορταστική ατμόσφαιρα αρχίζει την ημέρα του Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου) και συνεχίζεται χωρίς διακοπή και μετά το Δωδεκαήμερο και μέχρι τα καρναβάλια της Σαρακοστής.

Οι χριστουγεννιάτικες φωτιές ανάβουν στη Σιάτιστα της Φλώρινας στις 23 Δεκεμβρίου. Διάφορα πολύχρωμα καρναβάλια ζουν και βασιλεύουν και ανθίζουν στις αρχές Ιανουαρίου: Μπουμπουσάρια στη Σιάτιστα, Εράτυρα, και Ραγκουτσάρια (ίσως προέρχονται από τους ρωμαίους rogatores ή ζητιάνους) στην Καστοριά.

Τα καρναβάλια των κουδουνιών γίνονται την ημέρα των Θεοφανείων (5 Ιανουαρίου) στην Ανατολική Μακεδονία.

Παρουσιάζουν εντυπωσιακές στολές και έχουν κάποιες ομοιότητες με τα καρναβάλια Surva στη Βουλγαρία και τη χώρα της Βόρειας Μακεδονίας.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου, οι Έλληνες του Πόντου γιορτάζουν τα καρναβάλια των Μωμόγερων με πολύχρωμες στολές και ποντιακή λύρα σε όλη τη Δυτική Μακεδονία.

Το ταξίδι των εορτασμών

Οι γιορτές του χειμερινού ηλιοστασίου και του Δωδεκαημέρου απλώνονται σε ένα τόξο που ξεκινά από τη Σκωτία και τη Σκανδιναβία στα βόρεια, περνά από την Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια και, μέσω του Ιράν, καταλήγει στη Βόρεια Ινδία.

Όλα κινούνται γύρω από παρόμοια θέματα: υπαίθριες φωτιές, κουδούνια και ζωόμορφα καρναβάλια ή μεταμφιέσεις στο αντίθετο φύλο.

Οι δυτικοευρωπαϊκές γιορτές έχουν δανειστεί πολλά στοιχεία από τις σκανδιναβικές γιορτές του Yule, καθώς και από τη γερμανική λαογραφία.

Οι Σλάβοι γιορτάζουν την προχριστιανική Koleda.

Η Ινδία έχει τρεις σχετικές γιορτές: Diwali (μέσα Σεπτεμβρίου έως μέσα Νοεμβρίου), τις φωτιές Lohri (Ιανουάριος) και τις φωτιές Holi (τέλη Φεβρουαρίου έως μέσα Μαρτίου).

Αυτή η γεωγραφική διασπορά και η θεματική συγγένεια δείχνουν ότι τα έθιμα αυτά είναι αρχαία και πιθανώς παλαιο-ινδοευρωπαϊκά.

Οι μεταλλάξεις των εθίμων του Χριστιανισμού

Τα χριστιανικά έθιμα έχουν επίσης υποστεί αρκετές μεταμορφώσεις.

Η Ημέρα του Αγίου Νικολάου (St Mikuláš day, St Nicholasday) είναι μία από τις λίγες γιορτές αγίων που, μέχρι σήμερα, γιορτάζονται την ίδια ημερομηνία (6 Δεκεμβρίου) από όλες σχεδόν τις χριστιανικές ομολογίες.

Στις ορθόδοξες χώρες, η γιορτή αυτή σηματοδοτεί την έναρξη της εορταστικής περιόδου.

Στη Δύση, ο Άγιος Νικόλαος έγινε ένας καλοκάγαθος γέροντας, ο οποίος δίνει δώρα στα παιδιά.

Ο Σιντερκλάας, και ο βοηθός του Zwarte Piet κάνουν το ίδιο στις Κάτω Χώρες.

Το 1931, η Coca-Cola λανσάρει -με μεγάλη επιτυχία- τον Άγιο Βασίλη (παραφθορά του Sankt Nikolaus), τον ευγενικό γέροντα που διανέμει τα αναψυκτικά της και κάθε είδους δώρα τα Χριστούγεννα.

Στην Ελλάδα, ο Άγιος Βασίλης αναμείχθηκε με τον Άγιο Βασίλειο ή Άι Βασίλη, έναν σεβάσμιο ορθόδοξο άγιο που γιορτάζεται την 1η Ιανουαρίου.

Η ιστορική καταβολή των παραδόσεων

Είναι εκπληκτικό ότι κάποιες  παραδόσεις αιώνων του Δωδεκαημέρου επιβίωσαν ανέπαφες, παρά την έντονη αντίθεση της θρησκείας.

Ως αποτέλεσμα, οι σημερινοί εορτασμοί που συνδέουν τα Χριστούγεννα με το χειμερινό ηλιοστάσιο είναι ένα πραγματικά εντυπωσιακό πολιτιστικό φαινόμενο που δείχνει την ταχεία μεταμόρφωση των εθίμων που εξακολουθεί να συμβαίνει ακόμα και στην εποχή μας.