Μεταξύ αυτών των απλών κανόνων, ύψιστης σημασίας είναι η παροχή ειλικρινών και αξιόπιστων πληροφοριών από την πρώτη στιγμή μετά την καταστροφή. Σε όλα τα σχετικά εγχειρίδια, η οδηγία του «Να είστε ειλικρινείς και αξιόπιστοι» απευθύνεται με σαφήνεια σε όλα τα εμπλεκόμενα άτομα και τους φορείς ως απαραίτητη προϋπόθεση της υποστήριξης των θυμάτων και των οικογενειών τους. Ακόμα και απαντήσεις όπως «Δε γνωρίζω αλλά θα προσπαθήσω να μάθω και θα σας ενημερώσω απευθείας» είναι ωφέλιμες ώστε να εγκατασταθεί ένα αίσθημα βασικής εμπιστοσύνης και ασφάλειας.

Η υποστήριξη μετά από μια καταστροφή είναι τόσο απλή όσο και σύνθετη υπόθεση. Ο καθένας μπορεί να την προσφέρει καθώς δε χρειάζεται να είναι επαγγελματίας ψυχικής υγείας ή να έχει κάποια ιδιαίτερη εκπαίδευση. Από την άλλη, όποιος επιθυμεί να βοηθήσει χρειάζεται να αναγνωρίζει τους περιορισμούς στο τι μπορεί να προσφέρει. Και να αντέχει αυτή του την «ανεπάρκεια». Η υπερπροσπάθεια του να βοηθήσω πιθανώς για να ανακουφίσω την όποια δική μου αγωνία όχι μόνο δεν είναι ωφέλιμη αλλά ενδεχομένως να αποβεί και βλαπτική. Είναι σημαντικό να μην υπάρχει πίεση να υποστηριχθεί κάποιος που δεν το επιθυμεί, ή επιμονή του να μιλήσει για ό,τι έχει συμβεί. Οι άνθρωποι δεν αντιδρούν όλοι την ίδια στιγμή ή με τον ίδιο τρόπο ούτε χρειάζονται ή επιθυμούν όλοι υποστήριξη. Μερικοί άνθρωποι την ώρα του γεγονότος είναι ήρεμοι και δεν αντιδρούν έντονα, αλλά έχουν έντονες αντιδράσεις αργότερα ενώ άλλοι μπορεί να έχουν έντονες αντιδράσεις άμεσα αλλά εν τέλει να διαχειρίζονται την κατάσταση μόνοι τους ή με υποστήριξη από δικές τους πηγές. Ακόμα όμως και το μοίρασμα της σιωπής και η ενσυναισθητική παρουσία μπορούν να προσφέρουν ανακούφιση.

Ο απώτερος στόχος των Ψυχολογικών Πρώτων Βοηθειών είναι η ανάδειξη της ενδογενούς ικανότητας των ατόμων να αναρρώσουν, βοηθώντας τους να αναγνωρίσουν τις άμεσες ανάγκες τους αλλά και τις δυνάμεις και τις ικανότητές τους να ανταποκριθούν σε αυτές τις ανάγκες. Έρευνες έχουν δείξει ότι η πεποίθηση ενός ατόμου στην ικανότητά του να ανταπεξέλθει σε μια κρίση προβλέπει την τελική έκβαση. Συνήθως οι άνθρωποι που τα πηγαίνουν καλύτερα μετά από ένα τραύμα είναι εκείνοι που είναι αισιόδοξοι, θετικοί και αισθάνονται σίγουροι για τον εαυτό τους ή που τους χαρακτηρίζουν άλλες ελπιδοφόρες πεποιθήσεις. Η ιστορία της ανθρωπότητας έρχεται να επιβεβαιώσει τις εντυπωσιακές δυνατότητες προσαρμογής και αυτό-θεραπείας των ανθρώπων ακόμα και υπό τις πιο αντίξοες συνθήκες. Η αναγνώριση αυτής της δύναμης στα πληγέντα άτομα και η εμπιστοσύνη ότι θα τα καταφέρουν ενισχύει την εικόνα εαυτού των πληγέντων ατόμων, υπενθυμίζοντας τις ικανότητες που είχαν και πριν το τραύμα.

Όποιος αναλαμβάνει την ευθύνη να βοηθήσει όσα άτομα έχουν επηρεαστεί από ένα οδυνηρό γεγονός, οφείλει να ενεργεί μόνο προς το συμφέρον αυτών και πάντα με σεβασμό στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματά τους. Η απόκρυψη της αλήθειας δημιουργεί αισθήματα ανασφάλειας με καταστροφικές συνέπειες για την ψυχική υγεία των εμπλεκόμενων ατόμων. Αντιθέτως, μόνο η αλήθεια μπορεί να θεραπεύσει.

Και η πολιτική;

Η πολιτική έχει καταλήξει σχεδόν αποκλειστικά τέχνη της επικοινωνίας. Και δυστυχώς στις τελευταίες δυο μεγάλες εθνικές τραγωδίες γίναμε όλοι μάρτυρες επικοινωνιακών προσπαθειών με αποκλειστικό στόχο την προστασία της εκάστοτε κυβέρνησης ακόμα και με παραποίηση της αλήθειας. Στην εποχή της απεριόριστης πρόσβασης στην πληροφορία, φαίνεται να είναι πιο δύσκολη από ποτέ η αναζήτηση και ανάδειξη της αλήθειας. Και ενώ σε κάθε καταστροφή από τους πρώτους που φτάνουν στο πεδίο είναι οι πολιτικοί, με αποφασιστική μάλιστα αρμοδιότητα στη διαχείριση της κρίσης, είναι σαν οι ίδιοι να μην έχουν διαβάσει ποτέ αυτούς τους τόσο απλούς κανόνες κοινής λογικής, ή μάλλον σα να τους διαφεύγουν συγκεκριμένοι.

Στην πολιτική, το κράτος δικαίου μοιάζει να θυσιάζεται για την προστασία του συστήματος. Ενώ σε τέτοιου είδους ατυχήματα οι διαδικασίες θα έπρεπε να ήταν αυτοματοποιημένες, αυτό δεν έγινε ποτέ, από φόβο ίσως του σε «ποιανού τη βάρδια θα κάτσει η στραβή» αφού τα «προβλήματα είναι διαχρονικά» και οι ευθύνες διαχέονται ώστε τελικά να μην τις αναλαμβάνει κανείς.

Υπάρχει ελπίδα;

Πάντα υπάρχει. Όπως και η ανάρρωση των πληγέντων είναι μια εσωτερική τους δύναμη, που χρειάζεται την αλήθεια για να αναδειχθεί, έτσι είναι και η ελπίδα. Απλά ίσως τώρα, περισσότερο από ποτέ, χρειάζεται η συνειδητοποίηση ότι η ελπίδα δεν έρχεται από έναν πεφωτισμένο ηγέτη αλλά ξεκινάει μέσα από τον καθένα μας, από τις επιλογές μας και από τις απαιτήσεις που έχουμε για την ποιότητα της δημοκρατίας μας.

Κάτι που μας έδειξαν οι πρόσφατες τραγωδίες είναι ότι η συλλογική μνήμη και το τραύμα δεν έχουν τους χρόνους που ορίζει η επικοινωνία. Οι ειδικοί των social media λένε ότι στο TikTok η μέγιστη επίδραση μιας καμπάνιας επιτυγχάνεται στο δίμηνο, σε τραύματα όμως που αγγίζουν όλη την κοινωνία οι χρόνοι αντίδρασης είναι διαφορετικοί και οι μετακινήσεις μοιάζουν με τις τεκτονικές πλάκες που κινούνται μεν αργά αλλά μπορούν να προκαλέσουν σεισμό.

Η κυρία Μυρτώ Σαμαρά Οικονόμου είναι Ψυχίατρος, Αν. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας