Η πορεία του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ) στη μεταπολιτευτική ιστορία συνιστά ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα παραδείγματα πολιτικής οργάνωσης που καλείται να διαχειριστεί ταυτόχρονα το ιστορικό της βάρος και την αναγκαιότητα προσαρμογής σε νέες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Σήμερα, μισό και πλέον αιώνα μετά την ίδρυσή του, το ΠΑΣΟΚ συχνά προσομοιάζει με τον θεό Ιανό, καθώς προβάλλει τη διττή του υπόσταση: αφενός καυχιέται για το παρελθόν του, αφετέρου παλεύει για τη συγκρότηση μιας βιώσιμης παρουσίας στο παρόν, ενώ ταυτόχρονα επιχειρεί να σχεδιάσει το μέλλον του.
Ωστόσο, η συνέχεια ανάμεσα στο ιστορικό παρελθόν και τη σημερινή του ταυτότητα εμφανίζεται προβληματική. Ήδη εδώ και δύο δεκαετίες, το ΠΑΣΟΚ ακολουθεί μια διαδικασία «υπαρξιακού εκσυγχρονισμού», η οποία, αν και του επέτρεψε να παραμείνει στο πολιτικό προσκήνιο, δεν κατάφερε να εμπνεύσει ή να κινητοποιήσει ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας. Η μετατόπιση αυτή, αντί να λειτουργήσει ως γέφυρα με το παραδοσιακό του ακροατήριο, οδήγησε σε μια αίσθηση αποξένωσης, καθώς το ιστορικό φορτίο δεν συνδέθηκε οργανικά με το νέο πολιτικό αφήγημα. Είναι σαφές πως το ΠΑΣΟΚ δεν είναι χρήσιμο στην κοινωνία και την πατρίδα ως μηχανισμός αναδιανομής ρόλων σε εσωκομματικό επίπεδο, ενώ ταυτόχρονα είναι εντελώς ακίνδυνο για την διεκδίκηση της εξουσίας.
Η περίοδος 2010–2015 υπήρξε καθοριστική για την ιστορική αποτύπωση του ΠΑΣΟΚ. Το κόμμα διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσπάθεια διατήρησης της χώρας σε τροχιά ευρωπαϊκής σταθερότητας κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, αναλαμβάνοντας δυσανάλογο πολιτικό κόστος. Παρά ταύτα, η ίδια η οργάνωση δεν φαίνεται να έχει πλήρη συνείδηση της ιστορικότητας του ρόλου της, συχνά υιοθετώντας μια στάση αμυντική, που την αναγκάζει να τρέχει πίσω από μια ΝΔ η οποία πολιτικά παραπαίει. Η αναλογία με το 2009, όταν η τότε κυβέρνηση παρέδωσε την εξουσία αφήνοντας την οικονομία σε κρίσιμη κατάσταση, επιτείνει τη συζήτηση γύρω από τον ρόλο του ΠΑΣΟΚ ως δύναμης διαχείρισης κρίσεων που ωστόσο δεν κατορθώνει να κεφαλαιοποιήσει πολιτικά αυτή τη συμβολή.
Παράλληλα, η συχνά ειρωνική αναπαράσταση των «ηρωικών εποχών» του ΠΑΣΟΚ, είτε από τη συντηρητική κριτική είτε από την ευθυμογραφική διάθεση του δημόσιου λόγου, λειτουργεί διττά. Από τη μια πλευρά αποδυναμώνει τη σοβαρότητα της ιστορικής του παρακαταθήκης· από την άλλη, αναδεικνύει μια υπόγεια κοινωνική προσδοκία για καλύτερες μέρες, σε ένα διεθνές περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από φόβο και ανασφάλεια. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται και η πρόκληση: η ανάγκη του ΠΑΣΟΚ να επανερμηνεύσει τη σχέση παρελθόντος και μέλλοντος, ώστε να προσφέρει μια πειστική απάντηση στο συλλογικό αίσθημα αναμονής και ελπίδας.
Μέσα από αυτό το πρίσμα περνάει και η υποχρέωσή του να καλέσει σε πανστρατιά κάθε δημοκρατικό και προοδευτικό πολίτη στην βάση μιας προγραμματικής σύγκλισης, προτού η πολιτική πρωτοβουλία στον χώρο γνωρίσει μια τεκτονική μετατόπιση ανάλογη εκείνης της περιόδου 2012-2015.
Ο Διονύσης Γ. Γράψας είναι ιστορικός.
