Δεν είναι πλέον επιστημονική φαντασία. Η Σελήνη θα κατοικηθεί – από επιστήμονες βέβαια. Επειτα από προσσεληνώσεις και moonwalkings από Σοβιετική Ενωση, ΗΠΑ, Κίνα, Ινδία και Ιαπωνία, κατά χρονολογική σειρά, οι διαστημικές υπηρεσίες προετοιμάζονται για δημιουργία εγκαταστάσεων στον μοναδικό δορυφόρο της Γης και μία από τις… all-time-classic εμπνεύσεις των ρομαντικών του μάταιου τούτου κόσμου.

Η δρ Ολγα Συκιώτη, διευθύντρια Ερευνών στο Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, σε συνομιλία που είχε η «Κ» μαζί της μας έθεσε υπ’ όψιν, αφενός, τις επικείμενες αποστολές διαστημικών υπηρεσιών ανά τον κόσμο και, αφετέρου, τους στόχους που έχουν εκείνες θέσει – και δεν είναι λίγοι αλλά ούτε και απλοί.

Και τα βασικά ερωτήματα είναι:

• Πότε θα τα καταφέρει η ανθρωπότητα (και μέσω τίνος);
• Τι ψάχνουμε να βρούμε και πού θα μας ωφελήσει;
• Τελικά, σε ποιον ανήκει η Σελήνη;

Ζώα, φυτά και πράγματα

Οι αποστολές που σχεδιάζονται μέχρι ώρας και πρόκειται να ξεκινήσει η κύρια προετοιμασία τους από το 2025-2026 και μετά, είναι:

• η Lunar Gateway από τις ΗΠΑ (NASA), σε συνεργασία με την Ε.Ε. (ESA), την Ιαπωνία (JAXA), τον Καναδά (CSA) και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα,
• το International Lunar Research Station, όπου συμπράττουν η Ρωσία και η Κίνα (το Πέκινο προσώρας θεωρείται πρωτοπόρο σε αυτό το πεδίο), σε συνεργασία με Σερβία, Αίγυπτο, Αζερμπαϊτζάν, Νικαράγουα, Πακιστάν, Ν. Αφρική, Ταϊλάνδη, Βενεζουέλα, Καζακστάν, ΗΑΕ, Τουρκία, Λευκορωσία και, ίσως, Γαλλία,
• το πρόγραμμα Chandrayaan από την Ινδία,
• το Japanese Lunar Exploration από την Ιαπωνία και
• το Danuri-KPLO από τη Ν. Κορέα.

«Αυτό που ενδιαφέρει κυρίως είναι η εξερεύνηση του νότιου πόλου της Σελήνης και εν γένει η αθέατη πλευρά του δορυφόρου της Γης», σύμφωνα με την Ολγα Συκιώτη. «Μάλιστα, ένας από τους στόχους είναι να δοκιμαστούν ορισμένες τεχνολογίες που θα επιτρέψουν στην ανθρωπότητα, αν όλα πάνε καλά, να ταξιδέψει στον Αρη».

Παρά ταύτα, οι βασικοί στόχοι των διαστημικών αποστολών που προαναφέρθηκαν είναι, σύμφωνα με την Ολγα Συκιώτη:

• η ανεύρεση και επιστημονική εκμετάλλευση υδάτινων πόρων –σε μοριακή μορφή, υδροξύλιο, η οποία χρειάζεται ειδική τεχνολογία–, οι οποίοι δεν θα είναι απλώς για πόση αλλά θα παίξουν ρόλο για την εν γένει ζωή εκτός Γης και την καλλιέργεια των σεληνιακών φυτών,
• οι φυσικοί και ορυκτοί πόροι, που θα χρησιμοποιηθούν ως καύσιμα και ενέργεια, αλλά και για την επιβίωση του ανθρώπου,
• οι επιστημονικές εγκαταστάσεις,
• οι δοκιμές μακροχρόνιας διαμονής και επιβίωσης του ανθρώπου σε ουράνιο σώμα μακριά από τη Γη, σε ακραία περιβάλλοντα, με έλλειψη ατμόσφαιρας και μεγάλο εύρος θερμοκρασιών, με κοσμική ακτινοβολία και εν γένει εχθρικές συνθήκες επιβίωσης για τον άνθρωπο,
• η επικύρωση τεχνολογιών για στελεχωμένες αποστολές στον Αρη (ερευνητικοί σταθμοί, κάψουλες μεταφορές, στολές αστροναυτών, ρομποτικά συστήματα, τηλεπικοινωνίες κ.λπ.) και, βέβαια,
• η νέα επιστημονική γνώση και, βέβαια, η έμπνευση για τις επόμενες γενεές.

«Οι γνώσεις μας, αυτή τη στιγμή που μιλάμε, δεν είναι πλήρεις για τη Σελήνη… ακόμη», μας λέει η Ολγα Συκιώτη, η οποία θεωρεί ότι η επιστημονική κοινότητα δεν είναι διόλου έτοιμη για μόνιμες εγκαταστάσεις στον δορυφόρο της Γης. «Παρ’ όλα αυτά, για όλες τις αποστολές έχουν ήδη επιλεγεί οι αστροναύτες και εκπαιδεύονται. Σύμφωνα με πρόχειρους υπολογισμούς, τις περισσότερες πιθανότητες να πατήσει πρώτη το πόδι της στην αθέατη πλευρά της Σελήνης για μακροχρόνια παραμονή και έρευνα τις έχει η Κίνα. Αυτό που, όμως, πρέπει να γνωρίζουμε είναι πως δεν αναμένεται να έχουμε προσσελήνωση των αποστολών, με κάθε επιφύλαξη, πριν από το 2040, παρότι η Κίνα έχει θέσει στόχο το 2035. Η εμπειρία, όμως, δείχνει ότι τα χρονοδιαγράμματα δεν είναι εύκολο να τηρηθούν».

Και η Ολγα Συκιώτη θέτει το ερώτημα του ενός εκατομμυρίου: «Σε ποιον ανήκει η Σελήνη; Ποιος θα έχει δικαίωμα εκμετάλλευσης των πόρων και της επιστημονικής γνώσης, ιδίως αν εμπλακεί και ο ιδιωτικός τομέας πέραν των κρατικών οντοτήτων; Γενικά, σε ποιον ανήκει η εξερεύνηση του Σύμπαντος;».

«Δεν μπορούμε να βάλουμε σημαία, ούτε φράχτη»

Τα καίρια ερωτήματα της Ολγας Συκιώτη θέσαμε στον αναπληρωτή καθηγητή Δημοσίου Διεθνούς, Αεροπορικού και Διαστημικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ, Γιώργο Κυριακόπουλο. Και η απάντησή του στο ερώτημα σε ποιον ανήκει η Σελήνη είναι σαφής: «Σε κανέναν. Οπως το Σύμπαν και όλα τα ουράνια σώματα, δεν ανήκει σε κανέναν», λέει στην «Κ».

Σύμφωνα με τον καθηγητή, ισχύει η περίφημη αρχή της μη οικειοποίησης, η οποία υπάρχει στο άρθρο 2 της Συνθήκης για το Εξωτερικό Διάστημα του 1967, όπου είναι απολύτως σαφές ότι δεν υφίσταται η έννοια της κρατικής κυριαρχίας ούτε της ιδιωτικής οικειοποίησης στο Διάστημα. Μάλιστα, αυτό πρέπει να συνδυαστεί με το άρθρο 1, όπου προβλέπεται η περίφημη αρχή της ελευθερίας χρήσης και εξερεύνησης.

Mπορούμε να πάρουμε δείγματα; Ναι, μπορεί να κάνουμε γεώτρηση για λόγους επιστημονικούς, να εξαγάγουμε δείγματα, μπορούμε να κατασκευάσουμε εγκαταστάσεις, αλλά δεν μας ανήκει καν το έδαφος κάτω από την εγκατάσταση. Εχουμε αρμοδιότητα μέσα σε αυτήν, ωστόσο δεν μπορούμε να βάλουμε σημαία, ούτε φράχτη, ούτε να κλείσουμε οτιδήποτε.

Και τι σημαίνει πρακτικά; «Σημαίνει ότι οι Αμερικανοί, οι Κινέζοι, οι Ρώσοι, ακόμα και η Ελλάδα κ.ά. μπορούν να μεταβούν στη Σελήνη και ουδείς μπορεί να εμποδίσει κάτι τέτοιο. Εντούτοις», υπογραμμίζει ο Γιώργος Κυριακόπουλος, «εκεί μπορούμε να προβούμε σε δραστηριότητες επιστημονικού περιεχομένου, διότι υφίσταται η ελευθερία της επιστημονικής έρευνας, που είναι επίσης κατοχυρωμένη. Δηλαδή, μπορούμε να πάρουμε δείγματα; Ναι, μπορεί να κάνουμε γεώτρηση για λόγους επιστημονικούς, να εξαγάγουμε δείγματα, μπορούμε να κατασκευάσουμε εγκαταστάσεις, αλλά δεν μας ανήκει καν το έδαφος κάτω από την εγκατάσταση. Εχουμε αρμοδιότητα μέσα σε αυτήν, ωστόσο δεν μπορούμε να βάλουμε σημαία, ούτε φράχτη, ούτε να κλείσουμε οτιδήποτε».

Μάλιστα, ο καθηγητής συμπληρώνει ότι, ακόμα κι αν προσσεληνωθεί, για παράδειγμα, πρώτη η Κίνα και ορθώσει εγκαταστάσεις –μόνον επιστημονικές και όχι στρατιωτικές, όπως, εξάλλου, σε όλα τα ουράνια σώματα που προορίζονται αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς, σύμφωνα με το άρθρο 4 της Συνθήκης του 1967–, το διαστημικό δίκαιο προβλέπει ότι μπορεί να μεταβεί στο ίδιο σημείο και αποστολή της Ιαπωνίας και να παρακολουθεί ή να συμμετέχει στις όποιες έρευνες. Αν δεν ρυθμιστεί επακριβώς, όπως λέει ο Γιώργος Κυριακόπουλος, «μπορεί να οδηγηθούμε σε τριβές μεταξύ των μεγάλων κρατών. Χωρίς συμφωνία μεταξύ τους και χωρίς να υπάρχει μία ρύθμιση, μπορούν να φτάσουν να απειλήσουν τη διεθνή ειρήνη».

Σε ποιον ανήκει η εκμετάλλευση των πόρων της Σελήνης;

Από την άλλη, όσον αφορά τους πόρους και οτιδήποτε άλλο βρεθεί στη Σελήνη, μπορούμε με το υπάρχον νομικό καθεστώς να τα εκμεταλλευτούμε; «Η άποψή μου είναι ότι όχι. Η αρχή της μη οικειοποίησης καλύπτει και τους διαστημικούς πόρους. Μάλιστα, κάποιες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, υπό την πίεση του ιδιωτικού τομέα, εισήγαγαν έναν εσωτερικό νόμο το 2015, ο οποίος δίνει στους Αμερικανούς πολίτες, όπως το λέει ρητά, δικαιώματα προτεραιότητας στην εκμετάλλευση των πόρων της Σελήνης. Αυτός ο νόμος των ΗΠΑ, κατά την άποψή μου αλλά και πολλών άλλων συναδέλφων, είναι καταφανώς αντίθετος στις διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας από τη Συνθήκη του 1967, που τους δεσμεύει. Πρόκειται, δηλαδή, περί μονομερούς ενέργειας, η οποία δεν ευσταθεί. Εξάλλου, δεν υπάρχει καμία ρύθμιση που επιτρέπει την εμπορική εκμετάλλευση των πόρων του Διαστήματος. Μπορούμε μόνο να χρησιμοποιήσουμε τους πόρους στις σεληνιακές εγκαταστάσεις, in situ».

Δεν υπάρχει καμία ρύθμιση που επιτρέπει την εμπορική εκμετάλλευση των πόρων του Διαστήματος. Μπορούμε μόνο να χρησιμοποιήσουμε τους πόρους στις σεληνιακές εγκαταστάσεις, in situ.

Ο καθηγητής, δε, είναι σαφής ότι αυτό που δεν μπορεί να συμβεί σήμερα είναι να οικειοποιηθεί οποιοσδήποτε πόρους από τα ουράνια σώματα. «Θεωρούμε ότι η επικρατούσα άποψη στη νομική επιστήμη έγκειται στο ότι αυτό αποτελεί μορφή οικειοποίησης που απαγορεύεται από τη Συνθήκη του 1967», όπως λέει ο συνομιλητής μας.

«Το Ελ Ντοράντο του 21ου αιώνα»

Πάντως, σύμφωνα με τον Γιώργο Κυριακόπουλο, οι διαστημικοί πόροι θεωρούνται «το Ελ Ντοράντο του 21ου αιώνα». Ωστόσο, είναι ένα ιδιαίτερο δύσκολο πρότζεκτ, με πολλές προκλήσεις, κυρίως τεχνολογικές. «Υπάρχει δυστυχώς μια ανεύθυνη προσέγγιση από ένα μεγάλο μέρος του ιδιωτικού τομέα που θεωρεί ότι μόνες τους ορισμένες εταιρείες μπορεί να κάνουν θαύματα στο Διάστημα. Η SpaceX, για παράδειγμα, μπορεί να πάει. Αν όμως προκαλέσει ζημιά, μπορεί να προκληθεί διεθνές επεισόδιο, διότι οι ζημιές μπορεί να είναι πολλών ειδών: σε διαστημικό αντικείμενο, επί της Γης ή σε αεροσκάφος. Εδώ, υπόλογες θα είναι οι ΗΠΑ».

Παρότι η εξόρυξη ως πράξη καθαυτήν δεν αποτελεί οικειοποίηση, μπορεί να προκαλέσει βλάβη. Και προσέξτε, μπορεί να έχουμε άλλο θέμα εδώ: βλάβη του περιβάλλοντος.

Παράλληλα, τίθεται θέμα προστασίας και του περιβάλλοντος των ουράνιων σωμάτων, που εντάσσεται στις πιθανές βλάβες στις οποίες αναφέρεται ο Γιώργος Κυριακόπουλος. «Παρότι η εξόρυξη ως πράξη καθαυτήν δεν αποτελεί οικειοποίηση, μπορεί να προκαλέσει βλάβη. Και προσέξτε, μπορεί να έχουμε άλλο θέμα εδώ: βλάβη του περιβάλλοντος. Υπάρχουν, μάλιστα, διατάξεις που προβλέπουν την προστασία και του διαστημικού αλλά και του γήινου περιβάλλοντος από διαστημικές δραστηριότητες».